Kto obalił Nicolae Ceausescu

Świetny tekst o ostatnich latach - a zwłaszcza ostatnich dniach - reżimu Nicolae Ceausescu opublikował w najnowszym numerze dwumiesięcznika "Arcana" młody historyk Adam Burakowski. To część przygotowywanego przezeń doktoratu o rumuńskim dyktatorze.

Napisałem o tym w Pardonie. Ten mój tekst przeklejam nieco niżej.

Tymczasem proponuję podróż w czasie. Oto niesamowite nagranie słynnego, ostatniego przemówienia Nicolae Ceausescu do tłumu zgromadzonego na jednym z największych placów Bukaresztu. Jest 21 grudnia 1989 r. Materiał jest długi (ponad 10 min.), ale warto obejrzeć go w całości:

Wrażenie jest niemal psychodeliczne. Iście operetkowa agonia posępnego reżimu. Burakowski opisuje to tak:

O 12.30 przemówienie rozpoczął sekretarz generalny [Ceausescu]. Rozpoczął od złożenia życzeń ludziom pracy, a następnie podziękował organizatorom tej manifestacji ludowej ("acestei manifestari populare").

Ceausescu przemawiał zaledwie minutę, kiedy rozległ się dziwny dźwięk, nadany przez megafony. Jednocześnie niektórzy uczestnicy wiecu zaczęli przeraźliwie krzyczeć [świetnie słychać to wszystko na wklejonym powyżej materiale! - 5W]. Wszystko to najprawdopodobniej było efektem celowej dywersji i wywołało panikę wśród zgromadzonych. Dyktator, zupełnie zdezorientowany, próbował uciszyć tłum kilkanaście razy wołając Alo!, Towarzysze!, wzywając do uspokojenia i uderzając w mikrofon. Na balkonie panował zupełny chaos, różne postacie, w tym sekuryści w ciemnych okularach, biegały w te i we w te. Jeden z nich krzyknął: Ktoś coś odpalił! ("A dat unul cu ceva!"), co dodatkowo podgrzało atmosferę. Po pięciu minutach trochę się uciszyło, ktoś stwierdził: To jest prowokacja i Ceausescu znów rozpoczął przemówienie, przerywane okrzykami.

Wówczas Ceausescu obiecał podwyżki - i to też słychać/widać we wklejonym przeze mnie materiale. Jednak ludzie nie chcieli go już słuchać. Po kilkunastu minutach wiec pogrążył się w bezładzie (tego materiał nie obejmuje). Godzinę później w Bukareszcie trwała rewolucja.

Oglądając materiał warto zwrócić uwagę na żonę dyktatora, Elenę Ceausescu. Jest cały czas przy nim. W kryzysowym momencie też krzyczy "Alo!" do tłumu. Wraz z mężem wiele razy wołają do ludzi, by się uciszyli. W pewnym momencie słychać też, jak Elena ściszonym głosem mówi do Nicolae: "Vorbeşte-le, vorbeşte-le", czyli "mów do nich, mów do nich" (podając te szczegóły korzystam z opisu tego dziwacznego wiecu, jaki znalazłem w YouTube).

Ale kto tak naprawdę obalił Nicolae Ceuasescu? Przeklejam tekst, który napisałem dla Pardonu:



Do zagadki upadku rumuńskiego dyktatora Nicolae Ceausescu wraca młody polski historyk Adam Burakowski. Jego fascynujący tekst na ten temat znajdziemy w najnowszym numerze dwumiesięcznika "Arcana".

Ostatnie dni Ceausescu od dawna interesują badaczy końca komunizmu w Europie Środkowej i narodzin tzw. postkomunizmu. W Rumunii ten proces przebiegał inaczej niż w innych krajach regionu. Po pierwsze dlatego, że nie doszło tu do "pokojowej transoformacji", ale do regularnej, krwawej rewolucji (a przynajmniej serii zdarzeń, które przypominały rewolucję). Po drugie - bo obalony dyktator został natychmiast zgładzony. Po trzecie - bo miejsce reżimu zajęła nie demokracja, a coś, co sami Rumuni nazwali "demokraturą". A więc rodzaj pół-autorytarnych rządów postkomunistycznej ekipy wrogów obalonego dyktatora (trwały do połowy lat 90.). Po czwarte - bo już za Ceausescu Rumunia była ewenementem wśród państw komunistycznych. Dyktator rządził twardą ręką, ale niezależnie od Moskwy, dzięki czemu miał dość wysokie notowania na Zachodzie.

Ten splot czynników powoduje, że teza o spontaniczności rumuńskiej "rewolucji" z grudnia 1989 r. od dawna wywołuje nieufność wielu badaczy i publicystów. Zresztą Burakowski cytuje sporo takich opinii, przypominając, że tego typu wątpliwości jako pierwszy wyraził tuż przed śmiercią sam Nicolae Ceausescu.

Kto go zatem obalił? Burakowski wskazuje, że rumuńska rewolucja mogła mieć cały szereg przyczyn. Były w niej elementy zarówno oddolnego buntu, jak i działań wewnątrzpartyjnej opozycji, ale też - być może - zewnętrznej inspiracji. Czyjej? Tu tropy prowadzą do Moskwy. Wedle tej hipotezy (nie ma na nią twardych dowodów, acz są przesłanki wskazujące, że może to być trafny domysł), Ceausescu musiał upaść, bo był przeszkodą we wprowadzeniu programu pierestrojki przez Michaiła Gorbaczowa w satelickich krajach ZSRR. A ponieważ nie udało się odwołać rumuńskiego dyktatora w sposób cywilizowany (tak jak to się udało w innych krajach komunistycznych), został on usunięty siłą.

Jeśli tak, to należałoby założyć, że postkomuniści dowodzeni przez Iona Iliescu, którzy przejęli władzę w Rumunii w grudniu 1989 r. byli w jakimś sensie ludźmi (lub sprzymierzeńcami) Moskwy.

Ale Burakowski nie oddaje się bez reszty takim spiskowym rozważaniom. Wskazuje, że pod koniec lat 80. aparat państwowy i partyjny w Rumunii był już przegniły od środka. I że Ceausescu de facto nie kontrolował w pełni sytuacji w kraju. Wystarczyło, że aparat zaczął sam z siebie sabotować decyzje dyktatora (Burakowski wylicza przykłady takiego sabotażu z grudnia 1989 r.) - i Ceausescu był bezbronny.

Kropkę nad "i" postawiła armia, która w kluczowych chwilach "rewolucji" odwróciła się od dyktatora, a następnie uwięziła go i zgładziła. Co ciekawe, Burakowski dowodzi, że Ceausescu sam na siebie wydał wyrok, gdy w szczycie kryzysu oddał dowództwo nad armią gen. Victorowi Stanculescu, który nie był lojalny. To ten generał przekaże władzę nad krajem postkomunistom Iona Iliescu.

Jakby było mało, cała ta historia ma swój wątek amerykański. Istnieje hipoteza, że na początku grudnia 1989 r. George Bush dał Michaiłowi Gorbaczowowi zielone światło dla działań w Rumunii. Zresztą - jak pisze Burakowski - rumuński dyktator uważał, że ostatni przywódca ZSRR to amerykański lub brytyjski agent.

Badania nad obaleniem Ceausescu rzucają światło na cały proces obalania komunizmu w Europie Środkowej. Bo na ile było to "samozwinięcie się" komunizmu, zaprogramowane przez Moskwę? A ile w tym było oddolnej, ideowej działalności antykomunistycznej? Tego nie wiemy. Choć podobne pytania padają - i to od dawna - także w Polsce.

Nie mniej ciekawym, ale rzadziej poruszanym wątkiem tej transformacji jest rola USA. Czy przekształcenie komunizmu w postkomunizm dokonało się w efekcie jakiegoś porozumienia sowiecko-amerykańskiego? Na czym miałoby ono polegać? Jaki byłby jego cel?

Po lekturze tekstu Burakowskiego takie pytania nie brzmią ekscentrycznie.

Ciekaw jestem czy kiedykolwiek dowiemy się jak naprawdę wyglądało obalanie komunizmu.